خدمت سربازی مساله‌ای ‌جهانی؛ از ایران تا قلب اروپا

با ظاهر شدن ابرهای جنگ در آسمان اوکراین، تصاویر زیادی از این کشور مخابره شد که حتی پیرمرد و پیرزن‌های این کشور را اسلحه به دست برای دفاع در برابر تهاجم روسیه نشان می‌داد. در ابتدای بروز بحران میان مسکو و کی‌یف برخی با کلاشینکف‌های چوبی عکس‌ و فیلم‌هایشان را در حال تمرین نظامی به نمایش گذاشتند تا اینکه با سرازیر شدن تسلیحات به اوکراین حتی سلبریتی‌های این کشور هم در قامت مدافع و سرباز ظاهر شدند.

با گذشت نزدیک به یک هفته از شروع جنگ روسیه با اوکراین، بسیاری از تحلیلگران امور نظامی نقش نیروهای داوطلب را در تحولات میدانی اوکراین غیرقابل‌انکار ارزیابی می‌کنند.

در حالی که بسیاری از نگاه‌ها به تحولات اوکراین و تصاویر غیرنظامیانی دوخته شده که لباس سربازی پوشیده‌ و سلاح به دست گرفته‌اند، در کشور ما نیز طی هفته‌های گذشته «سربازی» از موضوعات خبرساز و مورد توجه بوده است.

در ایران چرا سربازی دوباره مساله روز شد؟

انعکاس اظهارات ماه گذشته سخنگوی کمیسیون تلفیق مجلس درباره تصمیم اعضای این کمیسیون برای فروش خدمت سربازی در چارچوب بررسی لایحه بودجه ۱۴۰۱ موجی از حرف و حدیث را به راه انداخت. به گفته وی (در نهم بهمن‌ماه) دارندگان مدرک تحصیلی کاردانی و کمتر از آن با پرداخت ۲۵۰ میلیون تومان، دارندگان مدرک تحصیلی کارشناسی و کارشناسی ارشد با پرداخت مبلغ ۴۰۰ میلیون تومان و دارندگان مدرک پزشکی عمومی و دکترای تخصصی و بالاتر از آن در تمامی رشته‌ها با پرداخت مبلغ ۶۰۰ میلیون تومان به حساب خزانه کل کشور قادر به خرید سربازی خود خواهند بود.

با وجود گستردگی مطالبه تغییر اوضاع خدمت وظیفه و مشتریان خرید آن، اکثر بازخوردهای این تصمیم منفی بود. به گزارش روز شانزدهم بهمن‌ماه داده‌کاوی خبرگزاری «جمهوری اسلامی» انتشار خبر طرح خرید خدمت سربازی از سوی کمیسیون تلفیق واکنش منفی کاربران توئیتر را به دنبال داشت به طوری که ۹۲ درصد کاربران رویکرد منفی به این طرح داشته و مخالفت حداکثری خود را با این طرح بیان کردند.

بروز جنگ در اوکراین نشان داد بسیاری از ارتش‌های جهان از نیروهای داوطلب یا سربازان وظیفه و ذخیره بی‌نیاز نیستند.

پس از کش‌وقوس‌های مختلف، کمیسیون تلفیق از خرید و فروش خدمت برای مشمولان داخلِ کشور صرف‌نظر کرد و در ادامه «شهریار حیدری» عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی ۲۴ بهمن ماه خبر داد: طرح جامع ساماندهی خدمت سربازی در حال بررسی در کمیسیون امنیت ملی مجلس است و نظر ستادکل نیروهای مسلح هم در این باره اخذ شده است.

با این حال، آنچه طی سال‌های گذشته آشکارا به چشم آمده بروز نارضایتی‌هایی از رفتن به سربازی آن هم به مدت ۲۴ ماه بوده است. کمپین «نه به سربازی اجباری» از شهریور ۱۳۹۲ به راه افتاد و به موازات آن در فضای مجازی بسیاری کوشیدند با جمع‌آوری امضا، تغییری در اوضاع خدمت وظیفه عمومی به وجود آورند.

پس از جلسه‌ای که ۲۳ فروردین ۱۴۰۰ در بهارستان به ریاست نایب رئیس مجلس و با حضور جمعی از نمایندگان و معاون نیروی انسانی ستاد کل نیروهای مسلح برگزار شد، تعدادی از نمایندگان در صفحات مجازی خود از ضرورت «اصلاح ساختار سربازی اجباری» نوشتند و تبعات وضعیت موجود را بی‌انگیزگی و سرخوردگی و ادامه موانع پیش روی ورود جوانان به چرخه تولید و ازدواج و … دانستند.

نگاه دولت و ستاد کل نیروهای مسلح به موضوع خرید خدمت سربازی

خبرگزاری جمهوری اسلامی در گزارشی که یازدهم بهمن‌ماه منتشر کرد آورد: نظر دولت درباره این مصوبه در کمیسیون تلفیق که در این کمیسیون هم اعلام شده، مخالفت با مصوبه فروش خدمت سربازی بوده چرا که بر خلاف عدالت بوده و صرفا امکانی را برای اقشار و طبقات مرفه و برخوردار جامعه فراهم می‌کنند تا بتوانند با پرداخت چنین مبالغ هنگفتی از خدمت سربازی معاف شوند. همچنین پیگیری‌های صورت گرفته از نیروهای مسلح هم نشان می‌دهد که این مجموعه نیز موافق موضوع خرید خدمت سربازی نیست چرا که با در اولویت قرار گرفتن چنین موضوعی انگیزه مشمولان برای اعزام به خدمت کاهش یافته و همین موضوع سبب غیبت متعدد مشمولان و تبعات بعدی آن خواهد شد.

به گفته رئیس ستاد کل نیروهای مسلح قانون خدمت وظیفه عمومی به اصلاحاتی نیاز دارد زیرا در طول این سال‌ها اکثر محدودیت‌ها برای سربازان در قوانین دیگر رفع شده است.

البته بعضی از نمایندگان مجلس هم بارها مخالفتشان را با خرید خدمت سربازی اعلام داشتند. به گفته «سیدمصطفی میرسلیم» نماینده تهران، خدمت سربازی مقدس است و همه آقایان باید افتخار کنند که ۲ سال از وقت خود را در سربازی بگذرانند. مشمولان خدمت سربازی با امکانات کشور به این سن رسیدند، تحصیل کردند و الان هم باید وظیفه خود نسبت به کشور را در قالب خدمت سربازی ادا کنند.

همچنین «علی خضریان» سخنگوی کمیسیون اصل ۹۰ در گفت‌وگو با «ایسنا» با بیان اینکه لغو سربازی اجباری به نفع توده‌های مردم و مستضعف جامعه نیست، از ارائه پیشنهادی جدید خبر داد و گفت: این کار را تحت عنوان «سرباز اقتصاد» پیگیری کردم، البته هنوز ستاد کل نیروهای مسلح آن را تایید نکرده است. این موضوع با اداره سرباز ستاد کل نیروهای مسلح مطرح شده و باید پخته‌تر شود.

در ادامه و روز سوم اسفند، «ابوالفضل ابوترابی» نماینده مجلس در برنامه زنده شبکه پنج از طرح جدیدی برای سربازی خبر داد که طبق آن سربازان به صورت پیمانی پنج‌ساله استخدام می‌شوند. به گفته وی ما سالانه ۵۰۰ هزار سرباز داریم که از میان آن‌ها ۸۰ هزار نفر را بر اساس نیاز و تشخیص یگان‌ها می‌توان به کار گرفت و در جلسه با ستاد کل نیروهای مسلح این طرح مطرح شده است.

پیش از این، درباره اصلاح قانون خدمت وظیفه عمومی، سردار سرلشکر «محمد باقری» رئیس ستاد کل نیروهای مسلح در دیدار نوزدهم خرداد ۹۹ با رئیس مجلس اظهار داشته است: قانون خدمت وظیفه عمومی به اصلاحاتی نیاز دارد زیرا در طول این سال‌ها اکثر محدودیت‌ها برای سربازان در قوانین دیگر رفع شده است و این افراد برای اخذ گواهینامه، وام و اشتغال مشکلی ندارند. این در حالی است که ۷۰۰ هزار نفر سالانه مشمول خدمت وظیفه عمومی می‌شوند، اما تنها نیمی از آنها به خدمت می‌روند.

در ایران خدمت وظیفه پیشینه‌ای یکصدساله دارد اما در تاریخ معاصر جهان قدمت سربازگیری بیشتر است و به سالیان بعد از انقلاب سال ۱۷۸۹ فرانسه برمی‌گردد.                         

در همین حال، رئیس اداره سرمایه انسانی سرباز ستاد کل نیروهای مسلح هفدهم فروردین ماه تعداد کل مشمولان غایب در کشور را حدود ۲ میلیون و ۹۰۰ هزار نفر اعلام کرد و گفت: هیچ برنامه‌ای برای بخشودگی سربازان غایب وجود ندارد.

سربازی اجباری و شروع آن در تاریخ معاصر

نقد و نظرها درباره موضوع سربازی در ایران، برخی نگاه‌ها را به سمت ریشه‌های سربازگیری می‌برد. در ایران خدمت وظیفه که زمانی به آن «اجباری» گفته و در ساختاری چون «اداره نظام اجباری» اجرا می‌شد، به ابتدای قرن بازمی‌گردد و قدمتی حدود ۱۰۰ساله دارد.

در تاریخ معاصر جهان البته قدمت سربازگیری بیشتر است و به سالیان بعد از انقلاب سال ۱۷۸۹ فرانسه برمی‌گردد یعنی زمانی که این کشور در برابر هجوم دولت‌های محافظه‌کار اروپایی موسوم به «کنسرت اروپا» مجبور شد از نیروهای مردمی برای حفاظت از مرزهای انقلابش استفاده کند.

با گذشت صدها سال از آن زمان و بروز دو جنگ جهانی، خدمت وظیفه عمومی در دولت-ملت‌ها شکل و شمایلی متفاوت با قبل یافته است که در ادامه به آن پرداخته می‌شود.

سربازان وظیفه در ارتش‌های بزرگ جهان

کشورهای ایالات متحده آمریکا، روسیه، هند و چین که از نظر تجهیزات یا نیروی انسانی در جایگاه‌های نخست جهانی ایستاده‌اند، همچنان از سربازان غیرحرفه‌ای در ساختار نظامی خود استفاده می‌کنند.

با نگاهی به جغرافیای تنش و تهدیدات امنیتی می‌توان دریافت که بسیاری از کشورها برای دفاع از خود روی سربازان وظیفه حساب ویژه‌ای باز کرده‌اند.به گزارش «گلوبال سکیوریتی» (global security)، هندی‌ها که در جنگ جهانی دوم یکی از عظیم‌ترین ارتش‌های داوطلب جهان را در اختیار داشتند با اتکا به جمعیت فراوان خود توانسته‌اند این وضعیت را حفظ کنند، چنانکه در کنار ارتش یک میلیون و چهارصد هزار نفری خود نزدیک به ۲میلیون نیروی ذخیره دارند. به این ترتیب، هند دارای دومین ارتش بزرگ جهان از لحاظ تعداد نفرات است.

در شرق هند یعنی چین که در مرزهایشان اختلافات زیادی وجود دارد، اولین ارتش بزرگ جهان از لحاظ شمار نیروی انسانی (بیش از ۲.۳ میلیارد نفر) استقرار دارد. در ابتدای کار جمهوری خلق چین، خدمت وظیفه عمومی برای مردان به مدت ۲۴ ماه و برای برخی زنان اجباری بود تا اینکه در سال ۲۰۰۸ مشروط به نام‌نویسی تعدادِ کافی افراد داوطلب، طول دوره آن به یک سال کاهش یافت. واقعیت خدمت وظیفه در چین این است که مانند هند به دلیل شمار بالای داوطلبان، اجباری برای رفتن به سربازی وجود ندارد.

اما ارتش روسیه که بر اساس رده‌بنده مراکز تحقیقاتی نظامی مانند «گلوبال فایر پاور» (Global fire power) در رده دومین نیروی نظامی قدرت‌مند جهان بعد از آمریکا قرار گرفته، وضعیتی متفاوت با ۲ قدرت شرقی دیگر دارد.

همه ساله بیش از ۲۵۰ هزار مرد روس بین ۱۸ تا ۲۷ سالگی به خدمت اعزام می شوند. خودداری از رفتن به خدمت سربازی، جرم محسوب می شود و ممکن است تا ۲سال زندان محکومیت به بار آورد.

واقعیت خدمت وظیفه در چین این است که مانند هند به دلیل شمار بالای داوطلبان، اجباری برای رفتن به سربازی وجود ندارد.به گزارش تارنمای شبکه BFBS (رسانه اختصاصی نیروهای مسلح بریتانیا که از ۱۹۴۳ فعال است) در سال ۲۰۰۷، خدمت سربازی روس‌ها از ۲ سال به یک سال کاهش یافت. با این حال، برای بسیاری از جوانان روس جالب نیست یک سال از عمر خود را و طبق برخی گزارشات، چند سال را در نیروهای مسلح بگذرانند و نیمی از مشمولان سعی می‌کنند از راه‌های مختلف از خدمت خارج شوند. از سوی دیگر برخی فرماندهان ارتش روسیه هم ورود اجباری جوانانی با مشکلات اعتیاد و سابقه جرایم مختلف به نیروهای مسلح را آفتی برای ارتش می‌دانند که باید فکر به حال آن کرد.

هر چند ارتش روسیه به پرسنل سربازان وظیفه وابسته است اما در طول بیست سال گذشته، تلاش‌های گسترده‌ای برای پایان دادن به وابستگی به خدمت اجباری انجام شده‌است.

در آمریکا که خود را قدرت اول نظامی جهان معرفی می‌کند، از سال ۱۹۴۰ همه مردان سالم ۱۸ تا ۲۵ ساله موظف به ثبت‌نام برای نظام وظیفه عمومی شده‌اند، به این معنی که در صورت لزوم به خدمت سربازی فراخوانده می‌شوند. با این حال، ایالات متحده از سال ۱۹۷۳ اجباری برای سربازگیری نداشته و ورود به نیروهای مسلح به صورت داوطلبانه صورت می‌گیرد.

اروپایی‌ها چطور به سربازی می‌روند؟

انگلیس یکی از اولین قدرت‌های نظامی اروپا بود که خدمت نظام وظیفه اجباری را در سال ۱۹۶۰ لغو کرد و آخرین سرباز وظیفه انگلیسی در سال ۱۹۶۳ خدمت خود را پایان داد.

دو قدرت دیگر اروپایی یعنی آلمان و فرانسه نیز پس از چند دهه تاخیر به سمت ارتش کاملا حرفه‌ای حرکت کردند. در ادامه، کشوری مانند ایتالیا نیز از سال ۲۰۰۴، قانون خدمت وظیفه عمومی را تعلیق کرد تا زنان و مردان ایتالیایی تنها به صورت داوطلبانه وارد نیروهای مسلح شوند.

هر چند کشورهایی مانند انگلیس، فرانسه و آلمان مدت‌ها است به سمت ارتش کاملا حرفه‌ای حرکت کرده‌اند اما کشورهای اسکاندیناوی شامل سوئد، نروژ و فنلاند همچنان خدمت اجباری دارند.نکته قابل تامل اینکه در کشورهای شمال اروپا وضعیتی متفاوت درباره خدمت نظام وظیفه عمومی وجود دارد. در گزارشی که BFBS درباره اوضاع خدمت وظیفه عمومی در کشورهای اروپایی منتشر ساخته آمده است: از میان ۴۴ کشور اروپایی، در ۱۵ کشور سربازی به معنای واقعی وجود دارد.

بر اساس این گزارش، کشورهای اسکاندیناوی شامل سوئد، نروژ و فنلاند به نوعی خدمت اجباری دارند. سوئد از سال ۱۹۰۱ خدمت سربازی اجباری برای مردان داشته است. در سال ۲۰۱۰ به طور موقت قانون مربوط به آن لغو و در سال ۲۰۱۷ در جریان افزایش تهدیدات علیه امنیت ملی این کشور دوباره احیا شد. کسانی که در سوئد به خدمت سربازی می‌روند بین ۹ تا ۱۲ ماه خدمت می‌کنند.

در نروژ که نیروی مسلحش مدعی است بر اساس الگوی جنگجویان دریایی باستانی سربازگیری می‌کند مدت خدمت معمولاً ۱۲ ماه است اما می‌تواند بین ۶ یا ۱۹ ماه متغییر باشد. سربازان وظیفه از ۱۸ سالگی به خدمت فراخوانده می شوند و تا ۴۴ سالگی آماده به خدمتند. البته در صورت بروز جنگ، سن آمادگی برای خدمت به ۵۵ سال افزایش می یابد.

در کشورهای اروپایی مانند دانمارک، سوئیس و اتریش خدمت نظام وظیفه اجباری است و در همه‌پرسی‌ها درباره ادامه خدمت وظیفه اجباری ، بیش از نیمی از مردم این کشورها به آن رای مثبت داده‌اند.در فنلاند به دلیل اینکه این کشور جزو ائتلافی نظامی نیست و خود باید از امنیتش دفاع کند هر مرد ۱۸ تا ۶۰ ساله باید خدمت نظامی داشته باشد و پس از پایان دوره آموزشی به عنوان نیروی احتیاط به حساب می‌آید. مشمولان در رده‌های مختلف ارتش به مدت ۱۶۵ روز آموزش می‌بینند و ادامه آموزش‌ها برای مهارت‌های خاص ۲۵۵ روز طول می کشد.

در دیگر کشورهای اروپایی مانند دانمارک، سوئیس و اتریش هم خدمت نظام وظیفه اجباری است و در همه‌پرسی‌هایی که طی سال‌های اخیر درباره ادامه خدمت وظیفه اجباری برگزار شده، بیش از نیمی از مردم این کشورها به آن رای مثبت داده‌اند.

در اتریش پنجاه در صد نیروهای مسلح را سربازان وظیفه تشکیل می‌دهند که ۶ماه خدمت می‌کنند. در سوئیس که خدمت اصلی ۲۱ هفته است و در سال‌های بعدی تکمیل می‌شود،  خدمت در ارتش بخشی ازهویت ملی محسوب و خودداری از خدمات نظامی یا غیرنظامی جرم تلقی می‌شود که البته پرونده‌های مربوط به آن اندک است.

در کشوری مانند هلند هر چند سربازی اجباری اعمال نمی‌شود اما مانند کشورهای یادشده در شمال اروپا، برای زنان هم در راستای توسعه برابری اجتماعی امکان خدمت داوطلبانه وجود دارد.

پیش از بروز جنگ در شرق اوکراین در سال ۲۰۱۴، این کشور قصد داشت خدمت اجباری را لغو کند اما پس از افزایش تنش با روسیه، خدمت اجباری دوباره برقرار شد.

در کنار آنچه گفته شد باید به این نکته اشاره کرد که در قانون اکثر کشورهای اروپایی امکانی موسوم به «قانون‌شکنی وجدانی» برای کسانی که از مسائل و خدمات نظامی گریزانند تعبیه شده که در ازای آن می‌توانند در بخش‌های غیرنظامی خدمت کنند.

بحران‌هایی که باعث بازگشت خدمت اجباری می‌شود

همچنان که در ابتدای گزارش اشاره شد، بروز جنگ در اوکراین نشان داد بسیاری از ارتش‌های جهان بی‌نیاز از نیروهای داوطلب یا سربازان وظیفه و ذخیره نیستند. پیش از بروز جنگ در شرق اوکراین در سال ۲۰۱۴، این کشور قصد داشت خدمت اجباری را لغو کند اما پس از افزایش تنش با روسیه، خدمت اجباری دوباره برقرار شد.

در دیگر کشور همسایه روسیه یعنی لیتوانی سربازی اجباری در سال ۲۰۰۸ لغو شد اما در سال ۲۰۱۶ پس از تنش با مسکو دوباره خدمت سربازی از سر گرفته شد. در لیتوانی مردان ۱۸ تا ۲۳ ساله به مدت ۹ ماه به خدمت فراخوانده می شوند.

صرف‌نظر از ارتش‌های حاشیه جنوبی خلیج فارس که برخی وابستگی بالایی به نیروهای مزدور از سایر کشورها دارند، ترکیه، سوریه و ایران دارای قوانین دیرپای خدمت وظیفه عمومی هستند.

ارتباط امنیت کشورها با خدمت وظیفه عمومی

با نگاهی به جغرافیای تنش و تهدیدات امنیتی می‌توان دریافت که بسیاری از کشورها برای دفاع از خود روی سربازان وظیفه حساب ویژه‌ای باز کرده‌اند.

در شبه‌جزیره کره، کشور کره جنوبی با ارتش بیش از ۵۰۰ هزار نفری قوانین بسیار سختگیرانه‌ای در زمینه خدمت نظام وظیفه عمومی دارد و جوانان این کشور حداقل ۲ سال باید به سربازی بروند. در غیر این صورت با مجازات‌های سختی روبرو خواهند شد.

صرف‌نظر از ارتش‌های حاشیه جنوبی خلیج فارس که برخی وابستگی بالایی به نیروهای مزدور از سایر کشورها دارند، ترکیه، سوریه و ایران دارای قوانین دیرپای خدمت وظیفه عمومی هستند. در اراضی اشغالی هم سالانه نزدیک به ۶۰ هزار مرد و ۶۰ هزار زن وارد ارتش رژیم صهیونیستی می‌شوند، به طور معمول و به ترتیب ۳ و ۲ سال خدمت می‌کنند و تا  ۴۰ سالگی سالانه برنامه‌های آموزش نظامی دارند.

هر چند در جهان بیش از ۱۰۰ کشور خدمت وظیفه عمومی به شکل اجباری ندارند و برخی دولت‌ها هم در سال‌های اخیر خدمت را به صورت داوطلبانه درآورده‌اند اما به گزارش BFBS،  شماری مانند صربستان و رومانی به دنبال بازگرداندن آن در آینده نزدیک هستند.

مراکش یکی از کشورهایی است که خدمت اجباری را به مدت ۲ سال به دلیل همه‌گیری کووید۱۹ متوقف کرده و قرار است در سال ۲۰۲۲ نیروهای تازه‌نفس جذب کند. بعضی  کشورها هم مانند آرژانتین، برنامه‌هایی برای بازگرداندن خدمت اجباری سربازی برای زمان جنگ دارند.