خبرگزاری مهر– مجله مهر: فرهنگ و تمدن ایرانی، قرن‌ها الهام‌بخش کشورهای منطقه بوده است. اما در سال‌های اخیر، ترکیه تلاش کرده با یک پروژه هدفمند فرهنگی، بخش‌هایی از این میراث را به نام خود ثبت کند. از معرفی بوعلی سینا به‌عنوان «دانشمند ترک» گرفته تا مصادره مولانا و تغییر روایت‌های تاریخی در سریال‌هایی چون «آلپ‌ارسلان»، همه این اقدامات نشان می‌دهد که ترکیه فراتر از یک سوءبرداشت تاریخی، در حال اجرای سیاستی سیستماتیک برای بازنویسی هویت فرهنگی‌اش است. حالا، جدیدترین اقدام اردوغان، یعنی معرفی نوروز به‌عنوان جشن «جهان تُرک»، بار دیگر این پرسش را مطرح می‌کند که چرا ترکیه چنین برنامه‌ای را دنبال می‌کند و تا کجا پیش خواهد رفت؟
اما در کنار این سرقت فرهنگی، یک سوال اساسی هم مطرح است: ما در این میان چه کرده‌ایم؟ آیا کم‌کاری خود ما باعث نشده که دیگران چنین جسورانه تاریخمان را تصاحب کنند؟
وقتی دیگران برای مفاخر ما فیلم می‌سازند، ما چه می‌کنیم؟
یکی از بزرگ‌ترین ضعف‌های ما در برابر این مصادره تاریخی، کم‌کاری در معرفی مفاخرمان است. ترکیه برای مولانا فیلم می‌سازد، برای آلپ‌ارسلان سریال می‌سازد، بوعلی سینا را در سریالش به عنوان نخبه ترک به نام خود ثبت می‌کند، اما ما چه کرده‌ایم؟
سینمای ایران، که می‌توانست با تولید فیلم‌ها و سریال‌های فاخر، تاریخ و فرهنگ کشور را به درستی به جهان معرفی کند، سال‌هاست که از این حوزه غافل مانده است. نه فیلمی درخور از زندگی مولانا ساخته‌ایم، نه سریالی جذاب درباره بوعلی سینا یا خیام تولید کرده‌ایم. در حالی که کشورهایی مثل ترکیه و حتی هالیوود، با فیلم‌هایی مانند سیصد و شبی با پادشاه تاریخ و فرهنگ ما را به شیوه‌ای تحریف‌شده روایت می‌کنند و ما همچنان به ساخت فیلم‌های کلیشه‌ای و محدود بسنده کرده‌ایم.
مولانا؛ وقتی تُرک‌ها برای شاعر ایرانی فیلم می‌سازند
یکی از نمونه‌های بارز این کم‌کاری، داستان مولاناست. مولانا جلال‌الدین بلخی، که سراسر زندگی‌اش در دنیای فرهنگ ایرانی سپری شد، امروز بیش از آنکه در ایران شناخته شود، در ترکیه تبلیغ می‌شود. در سال ۲۰۲۳، فیلم «رومی» مولانا به کارگردانی «جان اولکای» در ترکیه ساخته شد که در آن، مولانا به‌عنوان یک چهره تُرک معرفی شده بود. در این فیلم، زبان او ترکی نمایش داده شد و هیچ اشاره‌ای به ریشه‌های فارسی شعرهایش نشد.
در مقابل، ما چند فیلم درباره مولانا ساخته‌ایم؟ آیا فیلمی داریم که بتواند حقیقت را روایت کند و مخاطب جهانی را جذب کند؟
بوعلی سینا؛ حکیمی که در ایران گمنام است، اما در ترکیه تحریف می‌شود
بوعلی سینا یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان ایران است که آثارش سالیان سال در دانشگاه‌های جهان تدریس شده است. اما چند درصد از مردم ایران، جز نام او، اطلاعات بیشتری درباره‌اش دارند؟
در ترکیه، بوعلی سینا را به‌عنوان «نخبه ترک» معرفی می‌کنند. در برخی از مقالات منتشرشده در رسانه‌های ترکیه، بدون هیچ سند معتبری، او را بخشی از تاریخ ترکیه معرفی کرده‌اند. در سریالی که درباره کودکی ابن سینا ساخته‌اند از او به عنوان فیلسوف تُرک یاد کرده‌اند.
اما در ایران، به صورت محدود سریالی درباره بوعلی سینا ساخته شده، حتی در مدارس و دانشگاه‌های ما نیز آن‌گونه که باید و شاید، او را معرفی نکردند. کتاب‌های او مثل قانون در طب، برای بسیاری از دانشجویان ایرانی فقط نامی در یک لیست منابع است، نه اثری که ارزش خواندن داشته باشد.
سریال‌سازی ترکیه و تحریف تاریخ، در حالی که ما فقط نظاره‌گریم
ترکیه به‌خوبی درک کرده که سینما و تلویزیون، ابزار قدرتمندی برای شکل دادن به افکار عمومی است. در سال‌های اخیر، چندین سریال تاریخی در ترکیه ساخته شده که در آن‌ها، شخصیت‌های تاریخی را هم با تغییر هویت، به‌عنوان قهرمانان تُرک معرفی کرده‌اند.
آلپ‌ارسلان؛ تحریف فرمانده سلجوقیان
سریال آلپ‌ارسلان؛ سلجوقیان بزرگ که در سال ۲۰۲۱ از شبکه TRT ترکیه پخش شد، یکی از نمونه‌های بارز تغییر هویت شخصیت‌های تاریخی است. آلپ‌ارسلان، به‌عنوان یک «سرباز تُرک» معرفی شده و زبان فارسی که زبان رسمی سلجوقیان بود، در این سریال کاملاً حذف شده است و فرهنگ ایرانی در این روایت جایی ندارد و حکومت سلجوقیان که تحت تأثیر فرهنگ و نظام دیوان‌سالاری ایرانی بود، در سریال بیشتر شبیه به یک دولت کاملاً تُرک‌محور نمایش داده شده است ولی ما چند سریال تاریخی جذاب درباره فرماندهان و پادشاهان تأثیرگذار خود ساخته‌ایم چرا نباید سریالی درباره آلپ‌ارسلان بسازیم و روایت صحیح را به تصویر بکشیم؟
قیام ارطغرل؛ ترکیه و ساختن اسطوره‌های جدید
سریال قیام ارطغرل یکی دیگر از تولیدات ترکیه است که در آن، شخصیتی که تقریباً اطلاعات دقیقی درباره‌اش در منابع تاریخی وجود ندارد، به یک قهرمان شکست‌ناپذیر تُرک تبدیل شده است.
هدف سریال، ایجاد یک روایت ملی‌گرایانه جدید برای تاریخ این کشور بوده است. این سریال، داستان ارطغرل، پدر عثمان یکم (بنیان‌گذار امپراتوری عثمانی) را روایت می‌کند که ارطغرل به‌عنوان یک قهرمان شکست‌ناپذیر تُرک معرفی شده و در برابر دشمنان ایستادگی می‌کند. اما نکته قابل توجه این است که بسیاری از وقایع این سریال، هیچ پشتوانه تاریخی ندارند و صرفاً در جهت ایجاد یک هویت اسطوره‌ای برای ترکیه ساخته شده و این سریال حتی در بسیاری از کشورها، از جمله کشورهای عربی، تأثیر عمیقی بر مخاطبان گذاشته است.
این نشان دهنده این است در حالی که ترکیه از شخصیت‌های مبهم تاریخ خود، اسطوره‌سازی می‌کند، ما حتی شخصیت‌های واقعی و تأثیرگذارمان را هم به درستی معرفی نمی‌کنیم.
چرا ترکیه این سیاست را دنبال می‌کند
ترکیه، به‌ویژه در دوران رجب طیب اردوغان، به دنبال احیای «جهان تُرک» و تقویت ملی‌گرایی ترکی است. این سیاست، از طریق رسانه‌ها، فیلم‌ها، سریال‌ها و حتی اظهارنظرهای رسمی مقامات این کشور دنبال می‌شود.
اما آنچه مشخص است، این است که تاریخ را نمی‌توان با تبلیغات تغییر داد. مفاخر فرهنگی ایران، بخشی از هویت ملی این سرزمین‌اند و تلاش برای مصادره آن‌ها، نه‌تنها از حقیقت نمی‌کاهد، بلکه اهمیت حفظ و معرفی درست این چهره‌ها را دوچندان می‌کند.
ولی این اقدامات ترکیه، تنها یک تلاش ساده برای تغییر تاریخ نیست آن‌ها می‌دانند که هویت‌سازی از طریق رسانه و سینما، چقدر در ذهنیت مردم تأثیرگذار است. اما مشکل اصلی اینجاست که وقتی ما خودمان از تاریخ و فرهنگمان پاسداری نمی‌کنیم، طبیعی است که دیگران آن را به نام خود ثبت کنند.
ما سال‌هاست که در معرفی چهره‌های تاریخی و فرهنگی خود کم‌کاری کرده‌ایم. اگر مولانا را بیشتر به جهان معرفی کرده بودیم، اگر درباره ابن سینا فیلم ساخته بودیم، اگر نوروز را به‌عنوان یک جشن جهانی ایرانی در رسانه‌ها تبلیغ کرده بودیم، آیا دیگران این‌قدر راحت می‌توانستند تاریخ ما را تصاحب کنند؟
فرصتی که هنوز از دست نرفته است
اگر امروز هم نبجنبیم، فرصت را ازدست می‌دهیم. رسانه‌های ما، سینمای ما و حتی نظام آموزشی ما، می‌توانند نقش مهمی در معرفی درست تاریخ و فرهنگ ایران ایفا کنند. تولید مستندهای فاخر، ساخت سریال‌های جذاب، ترجمه آثار ایرانی به زبان‌های دیگر و تبلیغ چهره‌های تاریخی در سطح بین‌المللی، همه راه‌هایی هستند که می‌توانند این جریان را متوقف کنند. ترکیه با تمام ابزارهایش، در حال بازنویسی تاریخ به نفع خود است. اما آیا ما هم از خواب غفلت بیدار خواهیم شد؟
