به گزارش خبرنگار مهر، شطرنج، بازی کهن و پیچیده، از دیرباز تاکنون جذابیت خود را حفظ کرده و به یکی از محبوب‌ترین بازی‌های فکری جهان تبدیل شده است. این بازی یکی از کهن‌ترین بازی‌هایی‌است که امروزه نیز در میان مردم جهان رواج دارد؛ به‌طوری‌که قدمت این بازی را بیش از هزار سال رقم زده‌اند. به باور برخی شطرنج اختراع ایران است. عده‌ای هم آن را ابداعِ هندیان، یونانیان، رومیان، بابلی‌ها، سکاها، مصریان، یهودیان، چینی‌ها، انگلیسی‌ها و اعراب دانسته‌اند.
اما آنچه که بیش از هر رأی دیگری موردِ پذیرش است، اینکه شطرنج در اصل ساخته هند هست و توسط عرب‌ها و جهان اسلام گسترش یافته، و سرانجام از جهانِ اسلام به اروپا رفته است. بنابراین ریشه‌های شطرنج به هند باستان و بازی چاتورانگا در سده ششم میلادی برمی‌گردد.
شطرنج در دوران امپراتوری گوپتا در هند سرچشمه گرفت که در شکل نخستین خود چاتورانگا chaturaṅga نام داشت؛ که به معنی چهار بخش (نظامی): پیاده نظام، سواره نظام، فیل سوار و ارابه ران است که در شکل نوین به سرباز، وزیر، رخ و اسب تکامل یافت.
شطرنج از ایران به هند معرفی و بخشی از آموزش شاهزاده‌ها و اشراف شد. در دوره ساسانی در حدود سال ۶۰۰ این نام به چترنگ و پس از حمله عرب‌ها به ایران شطرنج دگرگون شد. قوانین شطرنج در ایران گسترش یافت و بازیکنان زمانی که به شاه طرف روبرو حمله می‌کردند، واژه شاه را می‌گفتند و وقتی شاه توانایی گریز نداشت واژه شاه مات به معنی شاه بی دفاع استفاده می‌شد و این واژه به دیگر سرزمین‌ها نیز راه یافت.
روایت‌هایی از پیدایش شطرنج
درباره پیدایش شطرنج (چترنگ) روایت‌های مختلفی وجود دارد که تنها تعداد کمی از آنها معقول و باور کردنی هستند. یکی از داستان‌ها داستانی است که ثعالبی در شاهنامهٔ معروف به شاهنامه ابومنصوری نقل می‌کند. این داستان را فردوسی نیز در شاهنامه خود با تفصیل بیشتر آورده است. داستان از این قرار است که وقتی طلحند پسر نای هندی در جنگ با گو پسر عمو و برادر امی بر سر پادشاهی کشته شد، مادرش از غم او افسرده شد.. گروهی از دانشمندان برای سرگرم کردن مادر و نیز نشان دادن وضعیت جنگی که پسرش در آن کشته شد شطرنج را اختراع کردند.
یکی از کهن‌ترین نوشته‌های ایران – و شاید جهان – که به وضوح از شطرنج یاد می‌کند، کتاب کارنامه اردشیر بابکان (کارنامک ارتخشیر پاپکان) است. در این نوشته آمده است: «اردشیر به فر خدای در چوگان، سواری، چترنگ و شکار برتری یافت.» این سند یکی از قدیمی‌ترین اسنادِ مکتوبی‌است که به بازی شطرنج اشاره دارد و عده‌ای همین سند را دلیل بر ابداعِ شطرنج توسط ایرانیان دانسته‌اند.
روایاتی که ورود شطرنج را به ایران با عهدِ ساسانی هم‌زمان می‌دانند اغلب از ماتیکان چترنگ یا چترنگ‌نامک (گزارش شطرنج) گرفته‌شده است و مشابهِ آن را فردوسی در شاهنامه به نظم درآورده. این داستان – که به چندین شیوه نقل می‌شود- چنین است؛
“در زمان پادشاهی خسرو انوشیروان، شاهی از شاهانِ هند که دیورسام خوانده می‌شد فرستاده‌ای را به دربارِ ایران روانه داشت. فرستاده پس از به جای آوردنِ آدابِ دربار، گنج‌ها و خواسته‌های گرانبهایی را به شاهِ ایران پیشکش کرد و تخته‌ای از شطرنج با مهره‌هایی از عاج و زمرد نیز فراز آورد. آنگاه به پادشاهِ ایران چنین گفت: که ای شاهِ شاهان! من از سویِ شهریارِ هند بدین کار گمارده شُدَم تا شما را بگویم آنچه را که از شهریارم شنیده‌ام. شهریارِ ما گفت که هیچ برتری نیست مگر به دانش و خِرَد و اینک که شما خود را از ما برتر می‌دانید، پس بایسته است که دانشِ شما نیز از دانشِ ما افزون باشد. اینک ما این شطرنج را به سویِ شما فرستادیم تا شما روش و شیوه آن را – چنان‌که هست- بازیابید؛ اگر از این کار فرومانید، آنگاه باید ساو و باج بر ما بفرستید و اگر توانستید، آنگاه ما باجگزارِ شما خواهیم بود. در پایانِ این داستان، بزرگمهر، وزیرِ انوشیروان، راه و شیوه این بازی را درمی‌یابد و بدین‌سان ایرانیان بر هندیان غالب می‌آیند.”
ابوریحان بیرونی در تحقیق ماللهند روایت دیگری را درباره ورود شطرنج به ایران می‌پذیرد و آن اینکه در روزگار خسرو انوشیروان، برزویه پزشک به هند رفته و مورد پذیرش پادشاه آن دیار قرار می‌گیرد؛ آنگاه بازی شطرنج را همراه با کتاب پنچه تنتره یا کلیله و دمنه به عنوان سوغات به ایران می‌آورد. این روایت نیز از روایات مورد پذیرش دربارهٔ ورود شطرنج به ایران است. آنچه مسلم است شطرنج در ایران پیش از اسلام و به خصوص در ایران ساسانی در بین مردم و به خصوص میان شاهزادگان و اشراف پرطرفدار بوده است.
با این‌حال بسیاری از زرتشتیان شطرنج را در ایران کهن‌تر دانسته، باور دارند که سپیتمان زرتشت خود این بازی را پدیدآورده و به گشتاسب هدیه کرده است؛ اما سندی تاریخی بر این نمی‌توان ارائه کرد.
در سال‌های ۶۳۸–۶۵۱ میلادی، سپاهیان عرب مسلمان در جنگ با ایران کامکار شدند؛ بسیاری از پارسیان اسلام آوردند، و کمابیش، برخی از ویژگی‌های فرهنگی ایرانیان نیز در میان تازیان و مسلمانان رسوخ یافت. از آن میان، اعراب شطرنج را – که ایرانیان چترنگ می‌نامیدند- از ایرانیان آموختند و از آنجا که دو حرف «چ» و «گ» در زبان عرب وجود نداشت، این نام از چترنگ به شطرنج تغییر یافت. در زمان خلافت عباسی، این بازی محبوبیت فراوانی یافت و به بازی موردعلاقه خلفا و اشراف تبدیل شد.
بسیاری از مورخان مسلمان از جمله یعقوبی، طبری، مسعودی و ثعالبی درباره شطرنج نوشته‌اند. در این میان همچنین، شطرنج از یک بازی ساده به یک علم مکتوب و مدون تبدیل شد و آن با نوشته شدن کتاب‌های بسیار درباره شطرنج بود که می‌توان ه کتاب الشطرنج نوشته العدلی و ابوبکر صولی، کتاب منصوبات الشطرنج (کتاب موقعیت‌ها و مسئله‌های شطرنج) نوشته اللجلاج اشاره کرد.
نخستین کتاب شطرنج توسط چه کسی نوشته شد؟
نخستین کتاب شطرنج توسط فردی به نام «ویسِنت» نوشته شد و در سال ۱۴۹۵ در والنسیا منتشر شد که تقریباً همهٔ موارد شطرنج امروزی را در بر می‌گرفت. این کتاب تاکنون از بین رفته است. قدیمی‌ترین کتاب به‌جا مانده دربارهٔ شطرنج امروزی، جریان بازی و قوانین حرکات به نام تکرار عشق و هنر بازی شطرنج توسط لوئیس رامیرز د لوسنا نوشته و در سال ۱۶۴۶ یا ۱۴۹۷ در سالامانکا منتشر شد.پس از لوسنا، نویسندگانی ازجمله پدرو دامینو، جیووانی لئوناردو دی بونا، جولیو چزاره پلریو، جیاچینو گرکو و روی لوپس د سگورا اشاره کرد.
این بازی از طریق ایران به اروپا راه یافت و در طول قرن‌ها، قوانین و شیوه بازی آن دستخوش تغییرات بسیاری شد. در قرن پانزدهم میلادی، شطرنج به شکل امروزی خود درآمد و در نیمه‌ی دوم قرن نوزدهم، مسابقات جهانی شطرنج آغاز و در قرن بیستم، فدراسیون جهانی شطرنج تأسیس شد. تأسیس فدراسیون جهانی شطرنج (FIDE) در قرن بیستم، به سازماندهی و توسعه‌ی این بازی در سطح جهانی کمک شایانی کرد.
در سده‌های میانه در جهان اسلام بازیکنان شطرنج به پنج دسته تقسیم می‌شدند. بالاترین دسته، دسته عالیات یا استاد شطرنج بود. مترقبات، دومین دسته بودند و تنها کسی می‌توانست مترقبه دانسته شود که دو تا چهار بازی از ده بازی را از یک استاد شطرنج میبرد. برای اینکه کسی از یک دسته به دسته بالاتر برود، می‌بایست حداقل هفت بازی از ده بازی را از شخصی که متعلق به دسته بالاتر است، ببرد. این دسته‌بندی بازیکنان شطرنج را ابوبکر صولی بنیاد نهاده بود.
بازیکنان مشهور شطرنج
از مشهورترین شطرنج‌بازان عصر اسلامی می‌توان به جابر کوفی و ابونعم در زمان خلیفه مأمون اشاره کرد. العدلی در زمان خلیفه الواثق بالله. در آن زمان، او تنها شطرنج‌بازی بود که در زمره عالیات شمرده می‌شد. الرازی در حضور خلیفه متوکل از العدلی – که سالخورده شده بود- بُرد و رسماً به زمره عالیات راه یافت.ابوبکر صولی که در شعر و ادب نیز دست داشت. او در دوران خلیفه المکتفی بالله زبردست‌ترین شطرنج‌باز بود. او همچنین استاد اللجلاج بود.
قوانین و شیوه بازی به این صورت است که شطرنج بر روی صفحه شطرنج ۸x۸ بازی می‌شود و هر بازیکن ۱۶ قطعه دارد. هدف از بازی، مات کردن شاه حریف است، به این معنی که شاه در مقابل حمله قرار بگیرد و راهی برای فرار نداشته باشد. هر قطعه حرکات خاص خود را دارد.
انواع بازی شطرنج
آن‌چنان‌که در کتاب نفائس الفنون نوشته دانشمند ایرانی محمد بن محمود آملی آمده است، شش نوع شطرنج در ایران سده‌های میانه رواج داشته است. محمود آملی در این کتاب این شش نوع شطرنج را به تفصیل شرح می‌دهد. این شش نوع عبارتند از؛
شطرنج قدیم (یا شطرنج هندی) که همان شطرنج امروزین است؛ با این تفاوت که در ایران سده‌های میانه فیل تنها دوخانه مورب و با جهش از روی مهره‌ها می‌توانسته حرکت کند و وزیر نیز تنها یک خانه مورب حق حرکت داشته است.
شطرنج طویل (که شطرنج مستطیلی و شطرنج ممدود نیز نامیده می‌شده است). این شطرنج در صفحه‌ای ۴×۱۶ و با تاس بازی می‌شده است و قوانین خاص خود را داشته است.
شطرنج جوارحیه که در صفحه‌ای ۷×۶ بازی می‌شده و هر بخش به نام یکی از اعضای بدن انسان بوده است.
شطرنج تامه که در صفحه‌ای ۱۰×۱۰ بازی می‌شده؛ آملی و مسعودی قوانین این شطرنج را به وضوح شرح داده‌اند.
شطرنج رومی که صفحه‌ای مدور داشته و ۱۶ مهره در دور یک مرکز واحد چیده می‌شدند. قواعد مربوط به این شطرنج را ابن عربشاه نیز نقل کرده است.
شطرنج حصون در صفحه‌ای ۱۰×۱۰ با چهارخانه اضافی در حواشی بازی می‌شده است و در هر طرف صفحه ۲۰ مهره قرار داشته است.
شطرنج کبیر یا شطرنج تیموری: این شطرنج ۱۱۲ خانه داشته (در صفحه‌ای ۱۰×۱۱) و در آن مهره‌های متعددی از قبیل شاه، وزیر، زرافه، شیر، شتر، نگهبان، دبابه، ارابه جنگی حضور داشته‌اند که در سه سطر در دو سوی صفحه چیده می‌شدند. در این شطرنج، پیاده جلوی مهره با پیاده دیگر متفاوت بوده است که هر پیاده می‌توانسته ارتقاء یابد (مثلاً پیاده شتر تبدیل به شتر شود)؛ پیاده شاه در صورت ارتقاء تبدیل به شاهزاده می‌شده است (در این صورت اگر شاه کیش و مات می‌شد، شاهزاده به جای او به سلطنت می‌رسید). در این شطرنج همچنین قواعدی برای تبادل اسرای جنگی وجود داشته است. ابن‌عربشاه قواعد مربوط به این شطرنج را به وضوح ذکر کرده است. برخی ابداع این شطرنج را به تیمورلنگ نسبت می‌دهند.
شطرنج از طریق هجوم مسلمانان به اندلس و بیزانس (روم شرقی) به اروپا راه یافت. شطرنج در اروپا نیز مدت‌ها محدود به طبقه اشراف و شاهزادگان بود؛ و تا پیش از عصر جدید، مردم عادی بدان دسترسی نداشتند. از جمله تغییراتی که اروپاییان به شطرنج وارد کردند، تغییرات ذیل بود؛
پیاده‌ها اجازه یافتند در حرکت اول یک‌خانه را درجا بزنند. شاه اجازه یافت تنها یک بار در طول بازی دوخانه را یکجا حرکت کند. (این قانون بعدها جایش را به قلعه کردن داد). فرزین یا وزیر (که اروپایی‌ها ملکه خواندند) اجازه حرکت بیشتری یافت.
مسابقات جهانی شطرنج و مسابقات بین‌المللی دیگر، از مهم‌ترین رویدادهای شطرنج به شمار می‌روند که بازیکنان برتر جهان در آنها به رقابت می‌پردازند. ظهور پلتفرم‌های آنلاین نیز به محبوبیت شطرنج افزوده و فرصت‌های بیشتری برای رقابت و تعامل ایجاد کرده است.
نخستین مسابقات بین‌المللی شطرنج توسط هوارد استانتون که خود یک بازیکن شطرنج انگلیسی بود، در سال ۱۸۵۱ برگزار شد. آدولف اندرسن قهرمان این مسابقات شد و در سال ۱۸۵۸، این افتخار را در بازی با پل مورفی از دست داد. او همچنین در بازی جاویدان مقابل لیونل کیِسِریتسکی و در بازی همیشه سبز مقابل جین دافرِسنه بازی کرد.
یکی از چالش‌های عمده شطرنج در عصر مدرن، رقابت میان انسان‌ها و هوش مصنوعی است. برنامه‌های کامپیوتری قوی مانند Stockfish و AlphaZero به سطح بالایی از بازی دست یافته‌اند. همچنین، توسعه شمولیت در بازی و جذب زنان و جوانان به این عرصه، از دیگر چالش‌های پیش روی شطرنج است.
صنعت شطرنج و پیشرفت‌های تکنولوژیکی
صنعت شطرنج به دلیل پیشرفت های تکنولوژیکی و تغییراتی که بازیکنان ترجیح می دهند در طول بازی انجام دهند، به سرعت در حال تغییر است. سیستم‌های مبتنی بر هوش مصنوعی با ایجاد تجربیات یادگیری سفارشی و تجزیه و تحلیل بازی‌ها در زمان واقعی، نحوه بازی افراد را بهبود می‌بخشند، که باعث می‌شود بازی برای مردم سراسر جهان در دسترس‌تر باشد. فناوری بلاک چین دارایی های دیجیتالی مانند NFT ها را معرفی می کند و به بازیکنان و طرفداران راه های جدیدی برای تعامل با شطرنج ارائه می دهد. علاوه بر این، انواع محبوب مانند Speed Chess و Chess۹۶۰ پایگاه وسیع تری از علاقه مندان را به خود جذب می کند و تضمین می کند که شطرنج پویا و هیجان انگیز باقی بماند. این تحولات فقط دامنه احتمالات بازار را گسترش نمی دهند. آنها همچنین جهت آینده صنعت را تحت تأثیر قرار می دهند.
انتظار می رود صنعت شطرنج در سراسر جهان از ۲.۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ به ۳ میلیارد دلار تا سال ۲۰۳۲ با نرخ رشد سالانه ۳.۴ درصد افزایش یابد. این رشد به دلیل افزایش محبوبیت پلتفرم‌های شطرنج مانند Chess.com و lichess.org است که افزایش قابل توجهی در کاربران در اطراف و پس از سال ۲۰۲۰ تجربه کردند.
آنها دارای عملکردهای مبتنی بر هوش مصنوعی و آموزش‌های جذاب هستند که شطرنج را برای بسیاری از بازیکنان در سراسر جهان در دسترس‌تر می‌سازد. طبق تحقیقات بازار شناختی، افزایش توجه رسانه‌ها با نمایش‌هایی مانند «The Queens Gambit» در نتفلیکس و گسترش بازی‌ها و حمایت‌های مالی، رشد بازار را افزایش داده است.
اروپا بیش از ۳۵ درصد از سهم بازار جهانی را به دلیل تاریخچه ریشه دار در شطرنج و توانایی مالی مردمش برای خرید ست های شطرنج با کیفیت بالا در اختیار دارد. از سوی دیگر، منطقه آسیا و اقیانوسیه در حال تبدیل شدن به یک بازار به سرعت در حال رشد است که تحت تأثیر افزایش درآمد و علاقه فزاینده شطرنج در کشورهایی مانند هند و چین است. طبق گزارش Dataintelo، صنعت شطرنج در هند در طول سال‌ها رشد داشته است، با افزایش از ۲۰.۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۶ به ۲۵.۵ میلیارد دلار تا سال ۲۰۲۴، که ناشی از ظهور شطرنج‌بازان با استعداد محلی و شکوفایی جامعه شطرنج دیجیتال در منطقه است.
پیشرفت تکنولوژی فقط بهبود تجربه شطرنج بازیکنان نیست، بلکه شکل دادن به روندهای جدید بازار در صنعت بازی است. از پلتفرم‌های یادگیری مبتنی بر هوش مصنوعی گرفته تا پخش بی‌درنگ بازی و پاداش‌های مبتنی بر بلاک‌چین، شطرنج با نوآوری‌هایی که بازی را در دسترس‌تر، هیجان‌انگیزتر و در سطح جهانی به هم مرتبط‌تر می‌کند، دگرگون می‌شود.
صنعت شطرنج با تحول دیجیتال و پذیرش فزاینده فناوری های پیشرفته مانند هوش مصنوعی و بلاک چین، رشد قابل توجهی را تجربه می کند. این نوآوری ها شطرنج را برای مخاطبان جهانی قابل دسترس تر می کند در حالی که انواع محبوب شطرنج همچنان تقاضای بازار را افزایش می دهد و ترجیحات بازیکنان را تغییر می دهد. با حفظ تسلط مناطقی مانند اروپا و ظهور سریع بازار آسیا-اقیانوسیه، آینده شطرنج امیدوارکننده به نظر می رسد که با ترکیبی از سنت و پیشرفت های فن آوری مدرن شکل گرفته است.
شطرنج همچنان با وجود گذشت قرن‌ها، جذابیت خود را حفظ کرده و به عنوان یک بازی فکری و رقابتی، در سراسر جهان طرفداران بسیاری دارد.چالش‌های پیش رو، فرصت‌های جدیدی را نیز برای توسعه و تکامل این بازی کهن ایجاد کرده‌اند.
در دنیایی که سرعت و پیچیدگی رو به افزایش است، شطرنج به عنوان یک ابزار قدرتمند برای تقویت تفکر تحلیلی، برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری استراتژیک، بیش از پیش اهمیت پیدا می‌کند. این بازی نه تنها یک سرگرمی، بلکه یک مهارت ضروری برای موفقیت در قرن بیست و یکم است.
شطرنج، پلی بین گذشته و آینده است. این بازی با حفظ ارزش‌های سنتی خود، با نوآوری‌های مدرن همگام شده و همچنان به عنوان یک سرگرمی محبوب و یک ورزش فکری معتبر، جایگاه خود را در جهان حفظ می‌کند. شطرنج، میراثی ارزشمند برای نسل‌های آینده است.
شطرنج با چالش‌هایی مانند رقابت با هوش مصنوعی و مبارزه با تقلب آنلاین روبروست، اما این چالش‌ها فرصت‌هایی برای نوآوری و بهبود نیز هستند. با تلاش و همکاری جامعه شطرنج، می‌توان این چالش‌ها را پشت سر گذاشت و آینده‌ای روشن برای این بازی رقم زد.
